Parafrazując zdanie z Lat Annie Ernaux „1975 był pierwszym rokiem istnienia świata”. Dokładnie 17 stycznia 1975 roku we Francji została wprowadzona liberalna ustawa aborcyjna. Od 1982 roku aborcja jest darmowa, finansowana przez państwo, a od 2001 nieletnie nie muszą mieć zgody opiekuna prawnego. Film Zdarzyło się przedstawia historię dziewczyny sprzed „pierwszego roku istnienia świata”, sprzed możliwości stanowienia o własnym ciele.
Zdarzyło się Audrey Diwan jest ekranizacją autobiograficznej książki Annie Ernaux L’Événement. O filmie zahuczały media ponad rok temu, kiedy na weneckim festiwalu zdobył Złotego Lwa. Po raz drugi zrobiło się o nim głośno, ponieważ francuska pisarka Ernaux zdobyła w 2022 roku Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury za swoją fenomenalną książkę Lata. Film przykuwa uwagę nie tylko pięknymi zdjęciami, lecz także tak ważnymi tematami jak: wolność kobiety, jej prawo do rozwoju, spełniania marzeń i stanowienia o własnym ciele oraz życiu. Podczas seansu może nasunąć się pytanie, czy Zdarzyło się jest filmem kina coming-of-age?
Akcja filmu toczy się w roku 1963, w powojennej Francji. Pomimo ukazywania trudnego czasu odbudowy i przystosowywania do życia w świecie po dwóch wojnach, produkcja nie ma charakteru dzieła historycznego. Diwan zatroszczyła się, by Zdarzyło się – mimo że zawiera opowieść o czasach minionych – opowiadało historię współczesnych kobiet. Wydarzenia, prawo i reakcje społeczne na temat aborcji we Francji lat 60. XX w. świetnie oddają klimat dzisiejszych podziemi aborcyjnych w wielu miejscach na świecie. Dlatego film ten wywołuje tak wiele emocji – jest trudny w odbiorze, choć opisuje tak dobrze znany mechanizm „nabierania wody w usta” w przypadku informacji o usunięciu ciąży.
Egzamin z dorastania
Coming-of-age – jak scharakteryzować takie filmy? Najprościej można stwierdzić, że jest to historia o dorastaniu. Wydarza się ono poprzez jedną konkretną sytuację, która sprawia, że główni bohaterowie przestają być dziećmi, a wkraczają na drogę dojrzałości i samodzielności. Twórcy kinematografii w tym nurcie naśladują strukturę rytuału Arnolda van Gennepa. Etnograf wyróżnił trzy fazy obrzędu przejścia: pierwsza z nich to tzw. faza preliminalna, w której – jeszcze będąc dzieckiem – bohater postanawia coś zrobić; druga faza, liminalna – robi to, co sobie założył, wymyślił, postanowił; trzecia faza, czyli postliminalna – odmienia się jego myślenie, zostaje pozbawiony naiwności, dziecinności, powraca w odmienionym stanie. Dzieła coming-of-age to oczywiście symboliczne przedstawienie procesu, ponieważ nie ma możliwości stwierdzenia, w którym dokładnie momencie następuje przejście w dorosłość – jest ono płynne i składa się na nie sporo niuansów. Dodatkowym wyróżnikiem tego nurtu jest akcja tocząca się zwykle w ciepłych, letnich miesiącach (czasie idealnym do rozgrywania tego typu historii) w małym miasteczku lub wiosce. Bohaterowie są daleko od swoich rodziców, a cała droga, jaką przechodzą, jest „egzaminem” z dorosłości, samodzielności oraz odpowiedzialności.
Próbując odpowiedzieć sobie na pytanie, czy Zdarzyło się należy do gatunku coming-of-age, warto więc zwrócić uwagę na czas i miejsce akcji. W filmie Diwan wydarzenia rozgrywają się latem, na małym, przytulnym kampusie przedstawianym jako miniwioska, oddalona od domów rodzinnych studentów. Główna bohaterka, Anne, mieszka w akademiku, a do rodziny jeździ jedynie w weekendy (jak dzisiejsi studenci po kultowe „warszawskie” słoiki).
Bardzo ważny jest również klimat całego filmu – widz zostaje zaproszony do romantycznego otoczenia. Francja nie jest co prawda ukazana jako sielankowe miejsce dla kobiet – ze względu na brak swobodnego dostępu do aborcji oraz społeczne oczekiwania wobec nich – lecz ten powojenny obraz kraju maluje się w ciepłych barwach. Kadry pokazują luźne stroje, a sama stylistyka, architektura i atmosfera tych czasów podlega fetyszyzowaniu. Akcja dzieje się przed rokiem 1968 – przed początkiem rewolucji seksualnej, jednak w powietrzu czuć już nadchodzące zmiany.
Drut w macicy
„To, co dotąd pozostawało najściślej zakazane, co nie wydawało się kiedykolwiek możliwe – pigułka antykoncepcyjna – zostało zalegalizowane. Nie miało się śmiałości prosić o nią lekarza, który jej nie proponował, zwłaszcza jeśli nie było się mężatką. To byłoby oznaką wstydu. Czuło się, że z pigułką życie całkowicie się zmieni, kobieta stanie się tak bardzo panią swojego ciała, że zdawało się to wręcz przerażające. Będzie równie wolna jak mężczyzna.”
Ten cytat z Lat Ernaux doskonale oddaje to, jak postrzegana była kobieta. Szczególnie kobieta, która chciała decydować o swoim ciele i swojej płodności. Zepchnięte na margines były osoby, które chciały postawić na swój rozwój, zamiast rodzić dzieci – w końcu na to jeszcze przyjdzie czas. W trudnej sytuacji postawione były także kobiety, które wiedziały czego chcą – braku dziecka. Zostawały one bez pomocy, odwracali się od nich mężczyźni, z którymi współżyły oraz ich przyjaciółki.
Anne przechodzi drogę „dojrzewania”, drogę stawania się sobą w stu procentach. Bohaterka nie daje stłamsić w sobie własnych potrzeb oraz marzeń. Pomimo głośnego „nie” całego świata, stawia na swoim i brnie do przodu, szukając dogodnego, a także możliwego rozwiązania tej sytuacji. Wspaniale obrazuje to zdanie Ernaux z Lat:„Za kilka miesięcy zabójstwo Kennedy’ego w Dallas mniej ją obejdzie niż poprzedniego lata śmierć Marilyn Monroe, ponieważ wtedy od ośmiu tygodni nie miała miesiączki”.
Anne, studentka literatury na francuskiej akademii, zostaje zmieniona. Nie jest już panienką, tylko brzemienną kobietą. Jej cel i sukces, który chce osiągnąć, to nie zmiana – podjęcie roli matki, a powrót do status quo – bycia studentką literatury ze świetnymi wynikami w nauce, przyszłą nauczycielką.
Prócz dobrze widocznych elementów coming-of-age, w Zdarzyło się Diwan umiejscawia elementy thrillera oraz body horroru. Kadry z odmierzaniem tygodni ciąży, wprowadzają odpowiednia dozę grozy. Widz może odczuć jak czas tyka coraz głośniej i szybciej, mija nieubłaganie, co może skutkować niemożliwością w miarę bezpiecznego pozbycia się zarodka. Brutalne sceny aborcji – zarówno w pokoju u „babki od usuwania”, a także w akademiku – sprawiają, że widz czuje się niekomfortowo. Elementy body horroru często używane są do przedstawienia wprost lub metaforycznie tej bolesnej czy obrzydliwej strony ciąży – połogu, poronienia czy aborcji.
Tylko ja i literatura
Zdarzyło się nie realizuje jednak wszystkich wyznaczników produkcji w duchu coming-of-age. Główna bohaterka nie przechodzi oczekiwanej przemiany, choć staje się w pełni odpowiedzialna. Powraca do tego, co było i – choć nie wpisuje się to w charakterystykę tego nurtu – dzięki temu zyskuje coś o wiele cenniejszego – sprawczość, która jest jej największą siłą. Forma filmu, czyli odejście od nurtu coming-of-age wspiera i potwierdza główną jego tezę: aborcja jest okej i domaganie się jej, by móc się realizować, też jest w porządku.
Jestem kobietą w okresie rozrodczym, jestem Polką i zwolenniczką aborcji. Co myślę o bohaterce Zdarzyło się? Tropem myśli Ernaux z Lat: udało jej się „uratować okoliczności swojego życia”. I jako widzka jestem z niej niesamowicie dumna. To pociągające, w jaki sposób Diwan jako kobieta tworzy film o trudnych losach kobiet z powojennej Francji. Mimo, że Zdarzyło się opowiada cholernie trudną i niesprawiedliwą historię o dostępie kobiet do podstawowych praw człowieka, to w zestawieniu z Latami napawa lekką, irracjonalną nadzieją. „Przyszłość jest zbyt ogromna, żeby mogła ją sobie wyobrazić, po prostu nadejdzie i tyle” – oby przyszłością był swobodny dostęp do aborcji. Oby przyszłością świata była przyszłość, jaką ma Francja.
Źródła:
A. Ernaux, Lata, Wołowiec 2022.
K. Kostyra, Wiosenna bujność traw. Obrazy przyrody w filmach o dorastaniu, Katowice 2019.
Tekst: Angelika Wojciechowska
Zdjęcie: Aleksandra Stolarczyk, ig @shotroom