W ciągu ewolucji ludzki mózg musiał dostosować się do realizacji coraz trudniejszych zadań, aby nasz gatunek przetrwał. Heurystyka, czyli szybkie wyciąganie wniosków i na ich podstawie wydawanie uproszczonych sądów, stała się jednym z narzędzi nabytych przez mózg w trakcie rozwoju. Jak się okazuje, obecnie mogą one jednak wprowadzać nas w błąd i nie zawsze sugerować najlepsze rozwiązania.
Wyobraź sobie, że jest październik, zaczyna się nowy rok akademicki, a ty siedzisz na auli pełnej studentów. Akurat nie ma nikogo z twoich znajomych, więc zajmujesz miejsce w ostatnim rzędzie, wśród osób, których nie znasz. Jest jeszcze chwila do rozpoczęcia wykładu, prowadzącego nie ma na auli, więc powoli się rozpakowujesz, a następnie zerkasz w prawą stronę. Siedzi tam chłopak, lekko przygarbiony; kojarzysz go z widzenia, kiedyś mijał cię na korytarzu. Koszulę ma zapiętą na ostatni guzik, jest starannie uczesany, co chwilę nerwowo poprawia okulary. Kiedy zaczynacie rozmawiać, okazuje się, że gra na gitarze elektrycznej w założonym przez siebie zespole rockowym. Zaskoczenie? Pewnie tak, raczej po wstępnej analizie jego wyglądu wyciągnąłeś/wyciągnęłaś odmienne wnioski.
Heurystyka reprezentatywności
Ten przykład akurat dobrze obrazuje heurystykę reprezentatywności, która mówi o tym, że z łatwością przypisujemy element do danej grupy, jeżeli jest podobny do przypadku typowego. Wracając do opisanej wyżej sytuacji – okulary i koszula raczej nie przychodzą nam na myśl, gdy słyszymy o członku zespołu rockowego. Gdy prześledzimy nasze myśli, okazuje się, że używamy tej heurystyki stosunkowo często w ciągu dnia, szczególnie gdy poznajemy kogoś nowego. Niewątpliwie jest to sposób na sprawniejsze funkcjonowanie i szybsze wydawanie sądów, jednak należy uważać, żeby nikogo takim pochopnym osądem nie skrzywdzić.
Paradoks hazardzisty
Heurystyka reprezentatywności prowadzi do wielu błędów poznawczych, m.in. do paradoksu hazardzisty. Kiedy rzucamy kostką kilka razy pod rząd i co rusz otrzymujemy wartości niskie, może nam do głowy przyjść następująca myśl: „No, teraz jak rzucę, to już musi wypaść wartość powyżej trzech!”. To oczywiście błąd, ponieważ prawdopodobieństwo wyrzucenia wartości wysokiej czy niskiej jest cały czas takie samo, a ponadto poprzednie rzuty nie mają żadnego wpływu na wynik kolejnych. Podobnie wygląda to w innych grach, w których decyduje traf – nie powinniśmy opierać swoich sądów na wcześniejszych wynikach losowania, ponieważ jest to zwyczajnie pułapka myślowa.
Heurystyka dostępności
Aby przedstawić kolejną heurystykę, przeprowadźmy krótkie doświadczenie. Weź kartkę i napisz na niej wszystkie miejsca, które zaczynają się na literę „a”. Jeśli jednym z wyrazów, które napisałeś, jest słowo „aula”, prawdopodobnie zadziałała heurystyka dostępności. Dlaczego? Dlatego, że to słowo znajdowało się w twojej pamięci krótkotrwałej, mimowolnie zapamiętałeś(-aś) je z pierwszej części artykułu. Heurystyka dostępności działa właśnie w ten sposób, że najpierw przywołujemy przykłady dobrze nam znane, np. coś, co przed chwilą usłyszeliśmy albo coś bardzo popularnego. Kiedy myślimy o aktorce – bardzo możliwe, że jest to Meryl Streep, kiedy mówimy o fast foodzie – nasuwa nam się McDonald’s. Z drugiej strony mamy tendencję do przeceniania prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń szczególnie nacechowanych emocjonalnie. Śmierć w wyniku ataku rekina ponosi średnio jedna osoba rocznie, jednak budzi to większy lęk w społeczeństwie niż choroby układu krążenia, w wyniku których codziennie umiera ok. 48 tysięcy osób.
Efekt pewności wstecznej
Ciekawym błędem poznawczym, będącym konsekwencją heurystyki dostępności, jest efekt pewności wstecznej. Polega on na tym, że przeceniamy nasze możliwości przewidzenia obecnych wydarzeń w przeszłości. W celu wyjaśnienia tego zjawiska przytoczę kolejny przykład. Wyobraź sobie, że kupujesz telefon. Masz do wyboru dwa modele w podobnej cenie, z podobnymi funkcjami. Decyzja jest trudna, dlatego przeszukujesz internet w celu sprawdzenia wszystkich możliwych opinii – tych pozytywnych i tych krytycznych. Niestety nie przynosi to zamierzonego skutku, ponieważ utwierdzasz się w przekonaniu, że telefony są do siebie bardzo zbliżone zarówno pod względem wad, jak i zalet. Wreszcie decydujesz się na jeden z nich. Po miesiącu telefon się psuje, a gdy zanosisz go do serwisu, myślisz sobie: „Wiedziałem, że tak będzie, mogłem kupić ten drugi”. I tu pojawia się efekt pewności wstecznej – przy zachowaniu takiej staranności w czasie dokonywania wyboru nie można było przewidzieć, że ten telefon się zepsuje. Dopiero teraz bardziej widoczne są jego wady, a więc wybór byłby prostszy po wystąpieniu awarii.
Heurystyka zakotwiczenia i dostosowania
Ostatnią z trzech najbardziej znanych heurystyk jest heurystyka zakotwiczenia i dostosowania. Najłatwiej wytłumaczyć ją poprzez błąd, który wywołuje – czyli przez efekt pierwszeństwa. Okazuje się, że najlepiej zapamiętujemy to, co występuje jako pierwsze, a ponadto stosujemy ten element jako odniesienie do tego, co nastąpi później. Najbardziej popularnym zobrazowaniem tego zjawiska jest wywarcie pierwszego wrażenia. Kiedy poznajemy nową osobę, intensywnie zapamiętujemy to spotkanie (już nie aż tak jak drugie, trzecie i kolejne) oraz wrażenie, jakie wywarła na nas dana osoba. Jeśli będzie ono pozytywne, prawdopodobnie następne, niejasne sytuacje będziemy interpretować na jej korzyść. Analogicznie, jeśli przy pierwszym spotkaniu uznamy kogoś za nieuprzejmego, raczej będziemy przekonani o tym, że ten ktoś jest dla nas niemiły, nawet gdy z perspektywy osoby trzeciej zachowuje się w sposób neutralny. Warto więc pamiętać o efekcie pierwszeństwa w każdej sytuacji, w której poznajemy kogoś nowego, zwłaszcza że według badań nie da się tak łatwo zmodyfikować tego efektu.
Podsumowanie
Heurystyki służą przede wszystkim do odciążenia mózgu ze zbytniego analizowania sytuacji nieskomplikowanych i typowych. Można powiedzieć, że w ten sposób nasz umysł idzie trochę „na skróty” i w większości przypadków rzeczywiście trafia do celu szybciej i sprawniej. Niewątpliwie jest to osiągnięcie ewolucyjne, które pozwoliło nam poświęcić energię mentalną na inne zadania czy szybciej rozwiązywać problemy, które stawia przed nami świat. Wydaje się jednak, że świadomość istnienia tego typu zjawisk pomaga zrozumieć nasze decyzje w przyszłości i ułatwia nieuleganie zbyt pochopnym sądom.
Źródło: E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura: Psychologia poznawcza.
Tekst: Anna Porada
Artykuł pochodzi z magazynu „Suplement” (grudzień ’21/styczeń ’22)